Szczegóły

Opublikowano: 27 kwiecień 2017

Łubnice (w 1597 roku pisało się Łubnicze) to nazwa topograficzna. Łub to dawniej kora, drzewo darte z lipy bądź dębiny. Osadnictwo na terenach dzisiejszej gminy Łubnice datuje się od co najmniej XIV wieku. Wskazują na to dokumenty pochodzące z 1328 roku, w których wspomina się o istnieniu parafii klasztornej w Beszowej i kościele drewnianym. Choć możliwe, że osadnictwo na tych terenach jest o wiele starsze.

W pierwszej połowie XIV wieku pierwszym właścicielem tych ziem wg. księdza Wawrzyńca Sieka był Stasz Kmiotko vel. Kumotko. Ziemie te wchodziły w skład kasztelani połanieckiej Księstwa Sandomierskiego. Następnym właścicielem był Piotr Bogoria dziedzic Rytwian. Następnie w roku 1343 wymienia się Dorotę Tarnowską, wdowę po Wojciechu z Łubnic jako właścicielkę ziem łubnickich. Według Jana Długosza (Kroniki tom 1. str.386) D. Tarnowska wybudowała kościół murowany z białego kamienia w Staszowie, którego konsekracji dokonał biskup krakowski Jan Grot- Słupecki w 1345r.

Od następnych właścicieli - spadkobierców Mikołaja z Kurowa herbu Szreniawa w 1399 roku ziemie Staszowa, Rytwian i Łubnic zakupił Wojciech Jastrzębiec fundator murowanego kościoła w Beszowej (zmarły w 1434 r.). Główny trzon tzw. ?Dóbr Staszowskich? to znaczy Rytwiany i Łubnice powstał końcem XVI wieku przez nabycie majątków od dwóch magnackich rodów: Łaskich i Jastrzębców. W roku 1643 dobra staszowskie zostały podzielone na klucze, a jednym z nich były Łubnice. Klucz łubnicki znajdował się wówczas w powiecie wiślickim, parafia Beszowa. Poczynając od 1596 do 1643 roku dobra stanowiły własność Tęczyńskich. W roku 1668 w transakcji działowej zawartej w Krakowie pomiędzy Janem i Stanisławem Opalińskimi, Łubnice wraz z dworem przypadły cześnikowi koronnemu Janowi Opalińskiemu. Zapewne istniejący tu dwór traktował nowy właściciel jako letnią rezydencję. Sytuacja zaczęła się zmieniać po potopie szwedzkim, w czasie którego został poważnie zniszczony zamek w Rytwianach. Wtedy to rozpoczęto przenosiny siedziby dóbr do Łubnic.

Według materiałów zgromadzonych przez prof. G. Ciołka zespół pałacowy wraz z ogrodami wzniesiony został około roku 1688 dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego herbu Szreniawa , który pozostawił tylko jedną córkę Elżbietę Helenę.

W latach 1712-1713 rozpoczeła przebudowę i rozbudowę skromnej do tej pory siedziby magnackiej w Łubnicach. Po śmierci Elżbiety Sieniawskiej dzieło rozbudowy Łubnic kontynuuje jej córka Maria Zofia z mężem Stanisławem Denhoffem doprowadzając go do świetności. Bezdzietną wdowę po Stanisławie poślubił w 1731 r. August Aleksander Czartoryski , książę na Klewaniu i Żukowie, syn Kazimierza i Izabeli Morsztynówny, herbu Pogoń. Czartoryscy pochodzili od Bazylego Korgiełły Olgierdowicza, brata króla Jagiełły. Siostra jego Konstancja była matką króla Stanisława Poniatowskiego. Książę Aleksander był dziedzicem Siedlec z przyległościami, a przez majątek żony stał się jednym z najbogatszych magnatów. Był generałem wojsk koronnych, wojewodą ruskim.

Wiek XVII, a zwłaszcza jego koniec, zaznaczyły się dużym rozkwitem gospodarczym w kluczu łubnickim, szczególnie rozwijały się folwarki. Folwark w Łubnicach posiadał młyn, browar, stawy rybne, działało tu dwóch piwowarów, bednarz, ślusarz do reperacji zegarów pałacowych. Położenie włościan w całych dobrach A. Czartoryskiego było pomyślne. W roku 1778 Aleksander dzieli swoje obszerne dobra między syna i córkę (w archiwum dóbr znajduje się akt notarialny). Izabela Czartoryska otrzymała 11 miast i 252 wsi wartości 20.772,310 złotych polskich, groszy 4, denarów 10 ?.

Wśród majątku otrzymanego przez Izabelę znajdował się: klucz łubnicki- Łubnice, Orzelec W., Orzelec Mały, Grabowa, Łyczba, Stara Wieś, Budziska, Czarna, Przeczów, Otałęz, Wola Otołeżna, Wilkowa, Góra, Borki, klucz rytwiański- Rytwiany, Tuklęcz, Kłoda, Ruda, Sichów Wielki, Sichów Mały, Sydzyna, Szczeka, Nidziałki, Koniemłoty, Święcica, Oględów oraz Staszów z przedmieściami. Izabela poślubiła Stanisława, księcia Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, dziedzica Łańcuta i Krzeszowic.

Izabela z Czartoryskich Lubomirska była po śmierci męża najbogatszą kobietą w Polsce. W 1778 r. odziedziczyła wielkie dobra po matce, a 4 lata później po ojcu, m.in. na Wołyniu i w woj. krakowskim oraz Wilanów, Bażanciarnię i pałac w Warszawie. Należało do niej 14 miast i 366 wsi. Miała 4 córki, z których Julia stała się dziedziczką klucza rytwiańskiego, łubnickiego, Krzeszowic i Łańcuta. W 1783 roku wyszła za Jana hr. Potockiego, krajczego koronnego. Zmierzch świetności Łubnic nastąpił stosunkowo prędko, wojny i przemarsze wojsk w 1794r. w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej ciężko je doświadczyły. Oto co czytamy w ?Inwentarzu Dóbr Staszowskich? z roku 1795: ?? Nadmienia się tylko, że w czasie jnkursacyi krajowej, w roku przeszłym zajęty przez wojsko rosyjskie, ze wszystkich ozdób obdarty i mobilia wszystkie poszarpane i potłuczone, resztę zaś pozostałych w dyspozycji J.O. Pani transportowano na Wiśnicz i do Łańcuta?. Chodzi tu o J.O. Księżnę Lubomirską z Łańcuta, właścicielkę również wielkich dóbr Sandomierskich.

Po III rozbiorze Polski ziemie łubnickie znalazły się w zaborze austriackim, aż do roku 1809. W wyniku wojny i zwycięstwa wojsk napoleońskich nad Austrią w 1809 roku dobra łubnickie zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego, Departamentu Krakowskiego, Powiatu Stopnickiego. W 1815 roku za Jana hr. Potockiego zostały założone szkoły początkowe w Rytwianach, Sichowie, Oględowie, Koniemłotach i Łubnicach utrzymywane kosztem dziedzica dla własnych poddanych. W tym roku założono też Bank Zbożowy na Kotuszów, Oględów, Rytwiany i Łubnice.

Jak podaje Ryszard Halaba, postanowieniem z 3 lutego 1816 roku utworzono mniejsze jednostki administracji państwowej - gminy. Od 16 sierpnia po zawarciu umowy dzierżawnej z Izabelą Lubomirską, hrabia Pius Kiciński- kasztelan połaniecki- zostaje pierwszym Wójtem Gminy Łubnice. Od roku 1842 właścicielem Łubnic był Adam Potocki. W czasie swoich licznych podróży poznał Marię Kalergis. To właśnie przebywając w swej rezydencji w Łubnicach pisywał do niej pełne miłosnego uniesienia listy. Później odwiedzał Łubnice w towarzystwie swej prawowitej małżonki Katarzyny z Branickich. W wyniku starań Adama Potockiego w 1855 r. dokonano przebudowy pałacu w Łubnicach.

Jednakże ogień, który został zaprószony, przerwał prace. Adam Potocki był światłym człowiekiem. W roku 1848 zniósł w swoich dobrach pańszczyznę, prowadził dalej bank zbożowy, założył kasy gminne w Rytwianach, Oględowie, Kotuszowie, Sichowie, Łubnicach. Powiększył swe dobra, kupując w 1842 r.: Karsy Małe, Pacanów, Komorów, Książnice, Gace, w 1847 r. ? Zborówek, w 1851 r. ? Słupiec, Szczebrzusz, w 1853 r. ? Słupiec Wielki, Rataje, Niegosławice, w 1855 r. ? Karsy Wielkie i Dolne, w 1871 r. ? Ruszczę, Rybitwy, Maśnik.

Jego syn Artur hr. Potocki w 1872 r. objął dobra staszowskie. Dokupił w 1875 r.: Tursko Wielkie, Tursko Małe, Szwagrów, Matiaszów, Sulimów; w 1877 ? Grzybów; w 1878 Korytnicę, Nową Wiśniową, Wincentów. Artur ożenił się w 1887 r. z Różą ks. Lubomirską, która w roku 1891 po wydaniu na świat dwóch córek: Róży i Zofii, umiera. Hr. Artur Potocki w 1889 r. dobra staszowskie przeznaczył swym córkom: Róży i Zofii. Właścicielami klucza łubnickiego byli Potoccy do 1897 roku, kiedy to Róża hr. Potocka 5 sierpnia poślubiła w Krakowie Macieja ks. Radziwiłła, herbu ?Trąby?. Objąwszy w posiadanie dobra Staszowskie w 1898r. powiększył je dokupieniem w 1899 r.: Ujazdu Kiełczyńskiego, Żedowa, Polesia Chojeckiego, Gajsców, w 1912 ? Kwasowa, dóbr Zatory.

Radziwiłłowie byli ludźmi postępowymi. Starali się, aby włościanom w ich dobrach żyło się dobrze. W tym celu założyli kasę przezorności i pomocy dla oficjalistów i kasę oszczędnościową dla służby. Zachęcali do oszczędzania w ten sposób, że do oszczędności dokładali drugie tyle. Od tego rosły procenty, z których korzystali chłopi. Wypłacane były dla kształcącej się młodzieży pracowników zapomogi roczne, często nawet dla obcej zdolnej młodzieży oraz dożywotnie zapomogi służbie i oficjalistom. Założone zostały ochronki w Sichowie, Rytwianach i Słupcu, a w Staszowie został przeznaczony pod ochronkę lokal. Dla całych dóbr utrzymywano lekarza, dwóch felczerów, dwie akuszerki, opłacano szpital za chorych. Również na cele użyteczności publicznej Księstwo nie żałowało środków.

Po zamążpójściu Róży z Potockich władanie nad Łubnicami przejęli Radziwiłłowie. Ostatnim właścicielem z tego rodu był Krzysztof Radziwiłł, który w latach dwudziestych resztki łubnickich dóbr wraz z zabudowaniami folwarcznymi odstąpił braciom Tadeuszowi i Henrykowi Zaporskim. Tadeusz przekazał zakupiony majątek swej córce Zofii i jej mężowi Adamowi Dulębie.

Zespół pałacowy wraz z ogrodami w Łubnicach wzniesiony został około 1688 roku dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego wg projektów Tylmana z Gameren, jednego z największych architektów działających w Polsce w XVII wieku. Według źródeł historycznych pałac stał na niewielkim wzniesieniu i wraz z dwiema oficynami bocznymi, tworzył w planie prostokąt, uzupełniony dwoma alkierzami, wtopionymi w narożniki korpusu od strony południowej. Środkowa część pałacu, tworząca ryzality na obu dłuższych elewacjach, była wyższa i miała w zasadzie dwie kondygnacje. Pozostałe partie pałacu były parterowe. Część środkowa pałacu, nakryta była dachem dwuspadowym. Cały pałac był murowany z cegły i otynkowany, dachy były kryte gontem.

Architektura zewnętrzna pałacu, bardzo bogato potraktowana na ryzalitach osiowych dłuższych elewacji pałacu, poza nimi była bardzo skromna. Oba ryzality osiowe mieściły portale, które razem z oknami nad nimi tworzyły główny akcent plastyczny ryzalitu, a tym samym i całej elewacji. Na tympanonie północnym przedstawiony był Bachus na rydwanie ciągnionym przez lwy, na południowym- Diana w otoczeniu nimf i Akteon z psami.

Od Lubomirskiego dobra łubnickie wraz z pałacem przeszły w ręce Stanisława Opalińskiego, a po jego śmierci odziedziczyła je w 1704 roku córka Herakliusza Lubomirskiego ? Elżbieta. W latach 1712-1713 nowa właścicielka rozpoczęła przebudowę i rozbudowę skromnej do tej pory siedziby magnackiej w Łubnicach. Wspomniana Elżbieta Sieniawska prowadziła ożywioną działalność jako inicjatorka budowy i przebudowy szeregu obiektów pałacowych i sakralnych. Przystępując do przebudowy pałacu w Łubnicach zatrudniła najlepszych w jej czasach artystów, rzemieślników i ogrodników. Szereg prac prowadzonych przez Elżbietę Sieniawską, a następnie przez córkę Zofię i jej męża Augusta Czartoryskiego spowodowało zorganizowanie w Łubnicach warsztatu artystycznego zatrudniającego zarówno artystów, jak i rzemieślników oraz pracowników pomocniczych. Twórczość tego zakładu ma znaczenie nie tylko lokalne dla Łubnic, lecz zapisała się trwale w historii sztuki i architektury polskiej. W historii polskiej sztuki ogrodowej łubnickie ogrody są przykładem najpiękniejszych barokowych założeń XVII wieku.

Podczas przebudowy pałacu w 1855 roku przez Adama Potockiego zaczęto wznosić tarasy boczne i balkony, nadbudowano piętro ze skrzydłami od strony ogrodu. Jednakże pożar, który został zaprószony, przerwał prace. Właściwie to ogień doprowadził pałac do ruiny, a następni właściciele nie byli zainteresowani gruntownym odnowieniem tego obiektu. Przerwanie prac w wyniku pożaru i pozostawienie pałacu w ruinie nie sprzyjało również podejmowaniu dalszych prac modernizacyjnych w ogrodzie. Można więc założyć, że to co przetrwało do XX wieku pochodzi z końca XVII w. ze zmianami dokonanymi w roku 1723.

Po przejęciu obiektu w Łubnicach przez rodzinę Dulębów w okresie międzywojennym pałac stał jeszcze pod dachem, użytkowana była okazjonalnie jedynie kaplica pałacowa na potrzeby okolicznej ludności. Pałac w Łubnicach wraz z jego arcydziełami sztuki został zburzony przy użyciu min w październiku i listopadzie 1944 roku na polecenie ówczesnego komendanta gminy Łubnice starszego lejtnanta Włodzimierza Martynowicza. Po rozebraniu pałacu obecny park zatracił swą przewodnią rolę reprezentacyjnego dopełnienia całości założenia przestrzennego. Pomimo znacznych strat w drzewostanie park w Łubnicach nadal stanowi rzadkie skupisko ponad 100 letniego starodrzewia lipowego i dębowego.

Pałac w Łubnicach rok 1934